Minggu, 25 Desember 2011

(MC) BAHASA BALI

 MC/ pembawa acara yening ring bahasa Bali kabaos Pangenter acara utawi Ugrawakia.
 Contoh Pangenter Acara Bahasa Bali:
Pangenter Baos
Wanti Warsa Seka Truna Brata Wangsa Br. Ganter, Desa Abiantuwung

Parikrama nyagra wanti warsa Seka Truna Brata Wangsa Br. Ganter, Desa Abiantuwung kaping 54 ring rahina Saniscara pahing, tanggal 20 Agustus 2003 jagi kakawitin.

Om Swastyastu,

Sane kaping singgihang titiang Bapak Camat Kediri
Bapak Kapolsek miwah Danramil KediriSane Baktinin Titiang
Bapak Kepala Desa Abiantuwung sane Kusumayang Titiang
Jero Bendesa Adat miwah Kelian Adat lan Dinas sane Wangiang Titiang
Para Manggala miwah Krama Seka Truna sinamian sane asihin Titiang

Pinih ajeng Lugrayang riin titiang ngaturang rasa angayubagia majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, duaning sangkaning asung kerta wara nugrahan Ida mawinan titiang Pingkalih Ida-dane dinamian mangguh karahajengan saha prasida rauh wengine puniki. Nenten lali titiang ngaturan swasti prapta, rahajeng wegi saha matur suksma majeng ring keledangan Ida-dane ngrauhin Parikramane puniki. Pinaka panyembrama, pacang kaunggahang sasolahan “Sekar Jakat”. Para Pragina miwah panabuh durusang titiang!

……………………..Sasolahan Sekar Jagat……………………….

Para Atiti miwah Uleman Sinamian sane Baktinin Titiang
Santukan pamungkah acarane sampun margiang titiang, mangkin nglantur ring acara “Nembangang Lagu Indonesia Raya”. Antuk punika titiang nunas mangda Ida-dane ngadeg riin ajebos! Sang sane ngenterang lagu rarisang titiang!

……………………..Lagu Indonesia Raya……………………….

Ida-dane, sane mangkin pacang kalanturang antuk parikrama ngeningang Citta utawi Mengheningkan Cipta. Antuk punika, tunas titiang kaledangan Bapak Camat ngenterang acarane puniki! Majeng ring Bapak Camat durusang titiang!

……………………..Ngeningan Citta ……………………….

Bapak Camat miwah Ida-dane Sinamian sane Wangiang Titiang
Sane mangkin kalanturang antuk parikrama kaping tiga sane marupa atur piuning saking manggala karya. Dane Pamucuk Karya inggih punika Kelian Seka Truna Brata Wangsa Br. Ganter durusang Titiang!
……………………..Atur Piuning Manggala Karya ……………………….
Para Atiti miwah Uleman sane Baktinin Titiang
Acara selanturnyane marupa Sambrama Wecana saking Bapak Kades Desa Abiantuwung. Antuk punika Bapak kades durusang titiang.

…………………….. Sambrama Wecana Bapak Kades ………………………

Matur suksma Titiang ring Bapak Kades, sane mangkin Ida-dane pacang iring Tititang mirengang Dharma Wacana saking Bapak Camat Kecamatan Kediri. Majeng ring Bapak Camat durusang Titiang!

…………………….. Dharma Wecana Bapak Camat ………………………

Ida-dane Para Atiti miwah Uleman sane Kusumayang Titiang
Sampun suwe Ida-dane iring titiang nyarengin parikramane iwawu, mangkin sampun panemaya titiang jagi ngiring Ida-dane miarsayang parikrama kaping untat marupa panglila cita utawi hiburan.
• Kapertama pacang katurang sasolahan “Tari Jauk Manis” saking karma seka truna druene. Majeng Pragina lan Panabuh durusang titiang!
• Kaping kalih ngiring piarsayang sasolahan sane mawasta “Tari Candrawasih” sane taler kasolahang antuk para karma seka turna druene. Para pragina miwah penabuh rarisan titiang!
• Nglantur mangkin ring panglila cita kaping ungkur marupa sasolahan Arja Lanang saking “Seka Arja Akah Canging”. Majeng ring Pragina lan panabuh durusang titiang!
Bapak Camat miwah Ida-dane sinamian. Rauh iriki titiang prasida ngenterang acarane puniki. Maka kirang langkung atur Titiang, lugrayang Titiang nglungsur gung rena pangampura. Pinaka panguntat atur, titiang ngaturang parama santhi.
Om Santhi, Santhi, Santhi, Om.

Kamis, 22 Desember 2011

DISKUSI BAHASA BALI

Manut ring kepahan diparta diskusi punika wenten sane kabaos:
1. Widya Tula
Mabligbagan saindik daging kaweruhan
2. Dharma Tula
Mabligbagan utawi diskusi umum

 Diskusi inggih punika: mligbagan saindik daging kaweruha utawi umum sane dahat mabuat tur prasida ngawetuang pikolih sane metu saking pikobet-pikobet sane jagi kabligbagan.

 Nganinin indik tata cara sajeroning maktayang Diskusi:
1. Pemahbah
Om swastyastu“Matur suksma majeng ring Ibu guru miwah para sawitra sareng sami, duaning ring rahina sane mangkin sampun ngicen galah ring sikian titiang pamekas ring kelompok  titiang anggen mabligbagan ring rahinane mangkin nganinin indik “..........................”.
2. Nyantenang Raga
Inggih sadurung titiang ngawit nyobiahang diskusi titiang puniki, titiang pingkalih kelompok titiang jagi nyihnayang angga majeng ring sameton sareng sami.
• Ngawit wastan titiang ……………………..
Titiang pinaka kelian kelompok.
• Nglantur sameton titiang sane wenten ring sisi kiwa titiang mawasta ………..
Ipun pinaka juru tulis …….
• Nglantur sameton titiang sane wenten ring sisi tengen titiang mawasta……………
Ipun taler pinaka juru tulis  ………..
3. Nyobiahang Diskusi
4. Pitaken
“Inggih sane mangkin icen titiang para sameton  galah pacang ngamedalang pitaken indik pabligabaganne puniki” kawitin titiang antuk tigang pitaken dumun!
5. Pasaur Pitaken
6. Penutup
“Inggih yenin nenten wenten pitaken malih, titiang matur suksma majeng ring sameton sareng sami, taler yening wenten nenten manut ring arsa titiang pingkalih kelompok titiang nglungsur pengampura ping banget. pabligbagan puniki jagi sineb titiang antuk parama santhi ”Om santhi, santhi, santhi Om”

WIRASAN KRUNA BASA BALI

Majalarang ring kawentenan pabinayan linggih metu tata krama mabebaosan sane waluyane pinaka uge-uger sajeroning mabaos Bali, sakadi puniki.
1. Wangsa jaba ri kalaning mabaos utawi maatur-atur ring sang maraga Tri Wangsa kapatutang nganggen   basa Alus.
Umpami: I Made ring Ida Bagus matur (Alus)
               I Dolar ring I Gusti Patih matur (Alus)
2. Tri Wangsa ri kalaning mabebaosan ring sang maraga Wangsa Jaba kangkat mabaos Andap (mabaos biasa, nenten Alus).
Umpami: Raja Tua ring I Dadap mabaos (Bs. Andap)
               Ida Bagus ring I Made mabaos (Bs. Andap)
3. Para pegawe utawi jadmane sane linggihnyane soran, ri kalaning mabaos ring sang maraga prakangge utawi prayayi patut mabaos Alus.
Umpami: Sopir ring Rektor matur (Bs. Alus)
               Pegawai ring Bupati matur (Bs. Alus)
4. Prakangge utawi prayayi, ri kalaning mabaos ring sang sane soran kangkat mabaos nganggenbasa Andap utawi basa biasa.
Umpami: Direktur ring Pegawai mabaos (Bs. Andap)
               Majikan ring buruh mabaos (Bs. Andap)

Malarapan antuk kawentenan linggih krama Baline punika, metu kruna-kruna basa Bali sane taler maderbe wirasa matios-tiosan. Manut wirasannyane, kruna-kruna basa Baline kapalih dados pitung soroh, inggih punika
1. Kruna Alus Mider
Inggih punika kruna alus sane rasa basannyane madue wiguna kakali, dados kanggen nyinggihang dsang   singgih, miwah kangge ngesorang sang sor. Tios ring punika krunaalus mider taler maderbe wangun andap.
Conto kruna Alus Mider :
Kruna Andap :                     Kruna Ami:
- Nawang                            - Uning
- Engsap                              - Lali
- Inget                                 - Eling
- Meli                                  - Numbas

2. Kruna Alus Madia
Inggih punika kruna-kruna basa Bali Alus sane rasa basannyane menengah. Kruna alus madia kirang becik yening anggen mabebaosan sane alus.
Conto kruna Alus Madia.
Kruna Andap:                                   Kruna Ama:                                             Kruna Ami:
- Ene , ento                                      - niki, nika                                               - puniki, punika
- Suba                                             - ampun                                                   - sampun
- Iang                                              - tiang                                                       - titiang
- Nah                                              - nggih                                                      - inggih
- Tusing                                           - ten                                                         - nenten

3. Kruna Alus Singgih
Inggih punika kruna alus sane kanggen nginggihang sang singgih. Kruna Alus Singgih nenten madrebe wangun Alus Mider.
Conto krun Alus Mider:
Kruna Andap:                                                    Kruna Asi:                                  Kruna Aso :
- Mati                                                               - seda                                         - padem
- Beling                                                             - mobot                                      - abot
- Ia                                                                    - ida, dane                                  - ipun
- Nepukin                                                          - manggihin                                 - ngantenag
- Madan                                                             - mapesengan                             - mawasta
- Padidian                                                           - ngraga                                     - newek

4. Kruna Alus Sor
Kruna Alus sor inggih punika kruna-kruna basa Baline sane mawirasa alus, kanggen ngasorang raga utawi ngasorang anake tiosan sane linggihnyane sor utawi andap.
Contoh kruna Alus Sor:
Kruna Andap:                                                   Kruna Aso:                                Kruna Asi:
- Mati                                                               - padem                                    - seda, mantuk
- Ngenceh                                                        - mabanyu                                 - mawarih
- Ningeh                                                           - miragi                                     - mireng
- Keneh                                                            - manah                                    - pikayun
- Ngomong                                                       - mapajar, matur                       - mabaos
- Ngemaang                                                      - ngwehin                                  - ngicen

5. Kruna Mider
Inggih punika kruna-kruna basa Baline sane maderbe wangun wantah asiki, nenten maderbe wangun alus,nenten maderbe wangun tiosan, mawinan dados maideran sajeroning bebaosan.
Conto kruna Mider:
                                Kruna Mider :
              - Kija                                - tembok
              - Ngongkok                      - clana
              - Spidol                             - radio
              - Bunter                             - gilik
              - Sendeh                            - galak
              - Sepatu                             - pulpen ,msl.

6. Kruna Andap
Inggih punika kruna-kruna sane rasa basannyane andap (endep),nenten alus miwah nenten kasar. Yening kruna mider nenten madrebe wangun tiosan,nanging kruna andapmadrebe wangun Alus.
Conto kruna Andap:
                   Kuna Andap:
          - Suba                     - teka
          - Mara                    - aba
          - Dingeh                  - ngenceh
          - Ngigel                   - madaar
          - Panak                   - alih
          - Eda                       - beli

7. Kruna Kasar
Inggih punika kruna-kruna basa Baline sane rasa basannyane kaon, saha ketah kanggenmabaosri kalanin brangti, ri kalaning merebat utawi mamisuh.
Conto Kruna Kasar:
Kruna Andap:                         Kruna Kasar:
- Mati                                    - bangka
- Madaar                               - nidik, ngleklek, ngamah
- Icang                                   - ake
- Cai                                      - iba
- Sirep                                   - memelud, medem

KESUSASTRAAN TEMBANG (Sekar Rare, Alit, Madia, Agung)

PUPUH (SEKAR ALIT):
 Yening selehin ring kesusatraan Bali, kakawin, kidung, pupuh punika rumasuk ring kesusatraan Bali Purwa sane marupa Puisi (sastra tembang).

 Wangun tembang ring Bali wenten kaepah dados petang soroh luir:
a. Sekar rare (tembang rare kanggen ngarum-rum rare mangda nenten crewet)
Contoh: Ratu anom metangi meilen-ilen, ratu anom matangi mailen-ilen
             Dong pirengan punyin sulinge dijaba, dong pirengan munyin sulinge dijaba……..
b. Sekar alit (sekar macepat duaning kawacen pat-pat))
Contoh: Jani jumunin malajah, awak lekad suba kelih, tiru-tiru kapatutan, sastra ane anggon
             suluh, nyuluhin raga makejang, ala becik, sastra ne ditu ngajarang.
c. Sekar madya (Tembang tengahan / Kidung karipta duk pamadegan dalem watu renggong ring gelgel abad      ke 16)
Contoh: Purwa kaning angripta rum, ning wana ukir kahadang labuh, kartika panedenging
             sari, angayon tangguli ketur, angring-ring jangga mure. (kidung wargasari)
d. Sekar agung (kakawin / sekar gede)
Contoh: Stuti nira tan tulus sinahuran paramarta siwa (pangawit)
             Anaku huwus katon abimatan ta temun ta kabeh (pangenter)
             Ana panganu grahang ku cadusakti winimba sara (Pangumbang)
             Pasupati sastra kastu pangarannia nihan wulati (pamada)

 Pupuh inggih punika wangunan tembang sane ngeranjing ring sekar alit

 Pupuh kaepah dados 10 luir ipun: sinom, semarandana, mijil, maskumambang, pucung, pangkur, ginada, ginanti, durma lan dangdang gula.

 Uger-uger Guru sajeroning Pupuh:
• Pada Lingsa : kecap wanda (suku kata) miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik (baris) lan akeh carik sajeroning apada.
• Guru wilang: uger-uger kecap wanda sajeroning acarik (jumlah suku kata dalam setiap baris).
• Guru dingdong: uger-uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik (banyaknya suara vocal dalam satu baris).
• Guru gatra: uger-uger ketah carik sajeroning apada (banyaknya baris dalam satu bait)

 Wenten lelima paindikan sane keni katureksa sajeroning lomba ngwacen sekar alit:
1. Tikas : abah miwah tata busana
2. Onek-onekan : kapatutan ngawacen
3. Reng suara : suara sane jagi nudut kayun
4. Guru dingdong : kapatutan suara panguntat carik
5. Raras : ekspresi/ penjiwaan

KIDUNG (SEKAR MADIA):
 Kidung inggih punika: Reriptan sane nganggen tembang tengahan ring Bali.
 Kidung/Sekar Madia kabanda antuk uger-uger kecap wanda miwah labuh suara panguntat sajeroning apada.
 Kidung kabaos sekar madia, dauaning tembange puniki wenten ring pantaraning sekar alit miwah sekar agunng. Sajeroning nembangan sekar madiane punika, suara wenten ring tengahin lidah.
 Uger-uger Guru sane ngiket sajeroning apada sekar madia wantah:
1. Guru wilang : uger-uger kecap wanda sajeroning acarik (jumlah suku kata dalam setiap baris).
2. Guru dingdong : uger-uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik (banyaknya suara vocal dalam satu baris).
 Kocap masa pangripta kidunge ring Bali sadaweg pamadegan Dalem Waturenggong ring gelgel, duk abad ke-16.
 Wenten makudang tembang-tembang tengahan sane katami ring Bali rauh mangkin inggih punika: kidung wargasari, kidung tantri, kidung putrusaji, kidung kundangdeya, kidung rereg mengwi, kidung alis-alis ijo, kidung bimaswara, kidung adri, puh jerum, puh demung, msl.

KAKAWIN (SEKAR AGUNG):
 Kakawin/sekar agung inggih punika tembang Baline sane kabanda antuk uger-uger Guru, Laghu, Wretta, miwah matra.
1. Guru mateges suara abot, suara panjang, suara ngileg utawi kecape sane katembangan molah, panjang ngawilet. Guru kapalih dados tiga inggih punika: guru Haswa (guru bawak), Guru dirgha (guru panjang), miwah Guru pluta (guru panjang tur ngileg)
2. Laghu mateges suara ingan, suara bawak, suara nylocor utawi kecape sane katembangan antar bawak.
3. Wretta mateges kecap wanda utawi gebogan wanda sajeroning acarik.
4. Matra mateges pawangun gurulaghu sajeroning acarik.
 Sajeroning apada wirama kawangun antuk petang carik, sakewanten wenten taler pada wirama sane kawangun antuk tigang carik sane kabaos Rahitiga utawi Utgatawisama. Carik kapertama sajeroning wirama kabaos Pangawit, carik kaping kalih kabos Pangenter, carik kaping tiga kawatanin Pangumbang, miwah carik kaping pat kawastanin Pamada. Ring wirama Raitiga nenten wenten Pengenter.
 Ring sor puniki kabaosang makudang-kudang murdan kakawin:
1. Kakawin Ramayana kakawi antuk “Mpu Yogiswara”
2. Kakawin Bharatayudha kakawi antuk “Mpu Sedah miwah Mpu Panuluh”
3. Kakawin Arjuna Wiwaha kakawi antuk “Umpu Kanwa”
4. Kakawin Sutasoma kakawi antuk “Mpu Tantular”
5. Kakawin Siwalatrikalpa kakawi antuk “Mpu Tanakung”
6. Msl.

DRAMA BALI

 Yening selehin ring kesustraan Bali alit-alit pastika sampun uning Drama puniki mawit sking kesesatraan Bali Anyar sane marupa Prosa.
 Dasar-dasar sajeroning mauruk drama inggih punika:
1. Pauruk I :
a. Ngawacen ring sajeroning Angen (membaca dalam hati)
b. Ngawacen masuara (ngrasayang lintihan(soroh)
satuane madasar antuk ngawacen naskah)
2. Pauruk II :
a. Ngawacen saha maparisolah nanging kantun kangge naskah
b. Mabaos nganutin tabuh lan agem tokoh satua
3. Pauruk III :
a. Maparisolah (akting) tur mabaos nanging nenten malih ngaange naskah (Lepas naskah).
4. Pauruk IV :
a. Nglampahang lelintihan satua drama madasar agem lan baos sane patut maweweh gambelan (musik)
5. Pauruk V :
a. Nglampahang lelintihan satua drama ngangge sarana drama, minakadi (Tata Lampu), Pangangge (tata busana) jangkep saha maweweg gambelan (musik)
 Agem utawi tetikes Drama:
1. Wicara inggih punika kawagedan ngolah topik utawi tema
2. Wirama inggih punika vocal / intonasi suara sane prasida nudut kayun sang sane mirengan
3. Wirasa inggih punika kawagedan maktayang daram antuk rasa mangda neneten sakadi anak ngapalan.
4. Wiraga inggih punika semita utawi laras sang sane maktayang

Contoh Drama Bali:
I Kelor           : Ratu Dewa Agung istri, sapasira ngiringang Cokoridewa?
Putri Raja       : I Beli Made, timpal tiange.
I Kelor           : O…..kenten?
Patih Agung    : Ratu Dewa Agung istri, sira puniki? Sira Wastan ipun?
Putri Raja       : Ne tuah timpal gelahe paman. Made manik lara Adanne.
Patih Agung    : Ih Cai Manik Lara, sinah wong alas cai ya? Tegakang iban caine! Di puri ne, nyen
                        kaden cai benye?
Manik Lara     : Inggih nawegang, nunas ampura ti-tiang Ratu Dewa Agung.
Patih Agung     : Ratu Dewa Agung petang iba, sing kene ben ci jeneng jlema?
I Kelor            : Ih Manik Lara , Tingalin anake malu jenengne. Yen kene jenengne, Gusti Patih
                         suba adanne. Gusti Patih keto abete.
Patih Agung     : Ih Lor, eda lumbara bungutemapete!
I Kelor            : Inggih ampura! Iwang titiang. Mawinan yen sampun merasa madue linggih
                         singgih, sampunang mabaos sane kasar !
Putri Raja        : Saja to paman. To nguda kasar kaketo paman ngraos?
Patih Agung     : Ratu Dewa Agung istri, pacang napi cokor idewa makta jadma pacul kadi niki ka
                         puri? Cokor idewa kaden putri luwih, putran tedung jagate iriki?
Putri Raja        : Paman. Sing pesan paman ngelah pangrasa? Kengken Patutne iraga marep ken
                        sesamen manusa? Bes majaegan ia manusa, kadirasa buron patut sayangin
                        patut tresnain.
Patih Agung    : Ratu Dewa Agung. Titiang prakangge iriki,patih senapati agung titiang iriki.
                        Sampun akeh tis panese sane naen rasayang titiang. Mawinan purun titiang
                        matur pawungu.
Putri Raja        : Gelah sing mapisalah teken tegak pamane. Sakewala pangidih gelahe, eda
                         paman kasar teken anak len! Yening Paman kasar teken sawitran gelahe, patut
                        ken paman ksing bakti mareppaukudan gelah.
Patih Agung    : Inggih-inggih, titiang nunas ampura Ratu Dewa Agung.
Permaisuri      : (Datang dan bertanya) Wih, cening. Cening ayu? Unduk apa ento kera-tang
                       cening ngajak I Paman Agung?
I Kelor          : Puniki Ratu Dewa Agung, Ida Dewa Agung Istri, putran cokoridewa mairingan
                       anak lanang rauh ka puri.
Permaisuri      : O…….Keto? Men nyen ne ajakidewa ning?
Putri Raja       : Nawegang Ibu, Niki Wantah I Beli Made, Timpal tiange ane ajak tiang nunas
                        ajah ring Pasraman. Bli Made Manik Lara Wastan ipun. Bli Made, niki ampun
                        ibun tiange. Matur anake Bli!
Manik Lara    : Ratu Dewa Agung , durus aksi sembah baktin titiang! Ampurayang pisan yening
                       panangkilan titiange mawinan biuta ring puri! Titiang wit saking panepisiring
                       jagat druene. Titiang mawasta Made Manik Lara, Ratu.
Permaisuri      : O…..Keto? Nah sing ja kengken.geah madue panjak liu. Dini ditu. Yen suba nyak
                        adung sang ngawerat lawan panjake makejang, kaden mula entoane ulatiang ? ih Sari?
Luh Sari         : Inggih titiang Ratu Dewa Agung.
Permaisuri      : Jeg bengong nyai ningalin anak bagus?
Luh Sari         : Inggih Ratu. Titiang kantun bajang tingting, sampun kantos amah barak ten
                        polih tunangan. Sira minab ten seneng nyingakin anak lanang bagus?
Permaisuri      : Saja ja keto. Kema gaenang I Made kopi malu!
Luh Sari         : Inggih-inggih, titiang ngiringang.
Manik Lara    : Sampunang Ratu, matur suksma, titiang neneten ngawedang.
Luh Sari         : Napi gaenang tiang Beli Made, the nggih?
Permaisuri      : Cening Ayu, men kengken unduk ceninge nunas ajah di pesraman?, suba
                        patutne suud jani?
Putri Raja       : Sampun Ibu, nika mawinan titiang budal saha ngajak Beli Made meriki, mangda
                        ipun uning purine driki. Ibu, I Beli Made Puniki nenten kantun maderbe rerama.
                        Pedalem tiang ipun, sapunapi yening banggiang iriki ipun mamarekan?
Permaisuri       : Dadi cening. Lung masih yen ia nyak. Apa ada ane sadina-dina mareresik di
                         taman.

Rabu, 21 Desember 2011

PIDARTA BAHASA BALI

  • Pidarta inggih punika bebaosan marupa daging pikayunan sane kawedar majeng anak sareng akeh, mangda napi sane kawedar prasida karesepang saha kalaksanayang.
  • Tata cara sajeroning maktayang pidarta:
  1. Pidarta tutur inggih punika pidarta sane kawedar sangkaning dadakan utawi nenten madasar antuk pangrencana.
  2. Pidarta sasuratan inggih punika pidarta sane kawedar sangkaning sampun kasiagayang teksnyane.
  3. Pidarta arda tutur inggih punika pidarta sane kabaktayang ngangge ringkesan utawi skema, sane lumrah kabaktayang olih pangenter acara utawi ugrawakia.
    • Tata cara sajeroning makarya pidarata:
    1. Murda
    2. Pamahbah / Pendahuluan
    • Pangastawa
    • Rasa angayubagia
      3 Daging pidarta
      4. Pamuput
      - Matur suksma
      - Nyutetang daging baos
      - Nunas pengampura
      - Salam penutup

      Agem utawi tetikes mapidarta:
      1.Wicara inggih punika kawagedan ngolah topik utawi tema
      2.Wirama inggih punika vocal / intonasi suara sane prasida nudut kayun sang sane mirengan
      3.Wirasa inggih punika kawagedan maktayang pidrta antuk rasa mangda neneten sakadi anak ngapalan.
      4.Wiraga inggih punika semita utawi laras sang sane maktayang
      5.Wesata inggih punika nyobiahang pidarta antuk pikayunan sane manut ring wiraga.

      Luir bebaosan pidarta:
      1.Dharma wacana inggih punika bebaosan pidarta sane kawedar majeng anak sareng akeh sane madaging indik sastra agama
      2.Sambrama wacana inggih punika bebaosan pidarta sane kawedar pinaka panyaggra tamiu sajeroning upacara adat utawi agama.
      3.Dharma tula inggih punika mabligbagan (diskusi)
      4.Widhya tula inggih punika mabligbagan saindim daging kaweruhan (ilmu pengetahuan)
      5Dharma suaka inggih punika bebaosan pidarta sane daging ipun wenten sane jagi kasuakayang.
      6.Atur piuning inggih punika mabebaosan mabas abali alus sane nguningayang kawentenan karya sane jagi kalaksanayang.

      Contoh Pidarta Bahasa Bali:
      Bali Wisata Budaya

      Para Darsika miwah uleman sane wangiang titiang,
      Taler para Ida dane utawi semton pamilet sane sihin titiang,

      Om Swastyastu,

      Angayubagia uningayang titiang majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, saantukan wantah sangkaning asung kertha wara nugraha Ida, mawinan iraga prasida kacunduk sadu arep sakadi mangkin ring galahe sane becik puniki. Ampure ping banget lungsurin titiang ring Ida dane sinamian riantuk tambet titiange kalintang, nanging purun nglangkungin linggih Ida dane pacang maatur-atur samatra nganinin Indik ” Bali Wisata Budaya”.

      Ida-dane Pamiarsa sane kasumayang titiang,
      Sakadi sane ketah kauningin, kantos mangkin Pulau Bali kantun kaangken pinaka “Pulau Seni Budaya, Pulau Dewata, Pulau Kahyangan, Pulau Seribu Pura miwah Pulau Sorga utawi The Last Paradise”. Sajaba punika Bali kabaos pinaka daerah tatujon wisata Indonesia Bagian Tengah. Sajeroning nitenin linggihe pinaka daerah tatujon wisata, Bali ngemanggehang Pariwisata Budaya pinaka daya tarik wisatawane sane pinih utama. Duaning asapunika, budaya Baline patut kaupapira mangda prasida ajeg, kukuh miwah lestari. Yening budaya Bali ne sampun rered utawi runtuh, pariwisata Baline pacang taler sayan rered tur padem, mawinan pawangunan ring Bali nenten pacang prasida mamargi antar.
      Sane mangkin, ngiring baosang, asapunapi tata carane mangda budaya Bali ne prasida ajeg kantos kapungkur wekas? Para jana Bali ne saking dumun sampun kaloktah pinaka masyarakat gotong royong, nginggilang rasa sagilik-saguluk salunglung sabayantaka sarpanaya utawi ngelarang kesatuan miwah persatuan mangda prasida ngemolihang kasukertan. Dasar kahuripan puniki raris kemargiang antuk:
      1. Mikukuhang tur ngrajegang Sang Hyang Agama (Puniki manut ring pengamalan Sila Ketuhanan Yang Maha Esa).
      2. Nginggilang tata prawertining Maagama Hindu (Tegesnyane ring ngelimbakang seni budaya Bali patut kadasarin antuk sasunduk miwah tata sulur agama).
      3. Ngrajegang Tata sukertaning desa saha pawongannyane sekala lan niskala. (Puniki mepiteges mangda sareng sami mamiara tata sukerta utawi keamanan desa antuk ngemargiang daging awig-awig Desa Pakraman sekala miwah niskala).
      4. Nincapang Pangweruh, Kasusilan, miwah Pangupajiwa. (Tegesnyane nenten surud-surud melajahang rage, nelebang daging sastra agama miwah teknologi maka bekel kahuripan anggen ngerereh pangupajiwa).
      Ida-dane, sane wangiang titiang,
      Sajaba punika, utsaha ngajegang seni miwah budaya Bali ketah kadasarin antuk dasar panglimbakan pawangunan adat Bali ne, warisan leluhur sane pinih utama sane kawastanin ajahan “Tri Hita Karana” minakadi Parahyangan, Pawongan,miwah Palemahan.
      1. Parahyangan, meteges ngutamayang pawangunan sekala niskala taler nangun “hubungan” sane harmonis, medasar antuk manah suci majeng ring Ida Sag Hyang Widhi Wasa. Conto nyane inggih punika, melajahang rage, rajin metirtha yatra, mecikang genah-genah suci/Pura. Mangda polih pasuecan ring Ida Hyang Parama Kawi.
      2. Pawongan, mateges nglimbakang tatakramaning kahuripan kemanusan minakadi ngwangun, ngelaksanayang sekancan parilaksana sane becik majeng ring semeton manusa sami. Puniki dasar nyane wantah Tri Kaya Parisudha, Kayika, Wacika, Manacika Parisudha. Berfikir, Berkata dan berbuat yang baik.
      3. Palemahan, tegesnyane, mautsaha mamiara alam lingkungan gumanti prasida ngemolihang kahuripan sane trepti miwah kerta raharja. Sekadi ngelaksanayang upacara Tumpek Bubuh/Wariga, nanem pohon penghijauan, nanem mangrove, miwah sane tiosan.
      Ida dane miwah semeton sami sane banget mustikayang titiang,
      Kadi asapunika titiang prasida maatur-atur ring galahe sane becik puniki. Matur suksme banget antuk uratian Ida-dane sinamian. Menawi ta wenten iwang atur titiang, lugrayang titiang ngelungsur geng rena pengampura. Pinaka pamuput atur, pinih untat sineb titiang antuk Parama Shanti, Om Shanti Shanti Shanti Om.